Годобериндер
| гъибдиди | |
| Годобериндер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2 172 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Годобериндер — Ресейдегі этникалық топ. Олар Батыс Дағыстанның байырғы халқы, Анд халықтарына жатады. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 100-ге жуық годобериндер тұрады. 2010 жылғы халық санағы бойынша – 427, 2020 жылғы халық санағы бойынша – 2172 адам тұрды.[1]
Олар негізінен Әнді Қойсу өзенінің орта ағысындағы (Ботлих ауданының батысы) аңғарындағы Годобери және Зибирхали ауылдарында тұрады. Кейбірі жазықта (Хасавюрт және Кизляр аудандары) және қалаларда (Махачқала, Кизляр, Хасавюрт, т.б.) тұрады.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар диалектілері бар годоберин тілінде сөйлейді. Авар және орыс тілдері де кең таралған. Жазуы орыс әліпбиі негізінде авар тілінде.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годобериндер – сүнниттік мұсылмандар. Ерте орта ғасырларда олар христианданып, XV — XVIII ғасырдың екінші жартысында исламдандырылды.[4]
Этногенезі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годоберин мен годобериялықтар туралы ең алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдың 70-жылдарына жатады. 1770-1773 жылдары Кавказда болған академик И.Гильденштедт Авар ханына тәуелді ауылдардың қатарында Годобериді атайды. Годобериндер тарихы Батыс Дағыстанда тұратын басқа этностардың тарихымен тығыз байланысты. Көрнекті ғалымдардың көпшілігі (А.И.Джавахишвили, Г.А.Меликашвили, О.М.Жапаридзе, М.Г.Абдушелишвили, Р.М.Магомедов, К.Н.Пицхелаури, т.б.) б.з.б. III-II мыңжылдықта Дағыстан тайпалары Оңтүстік Закавказье территориясын басып алып, саяси оқиғалар барысында бірте-бірте Солтүстікке қоныс аударды. Олар кавказ типіндегі халықтардың генетикалық байланысын да көрсетеді. Годобериндердің барлық анд-цездер сияқты антропологиялық жағынан кавказ типіне жататынын ескерсек, олар басқа дағыстан тайпаларымен бірге оңтүстіктен қазіргі Дағыстан аумағына қоныс аударған деп болжауға болады. Бұл процесс б.з.б 1 мыңжылдықтың бірінші жартысында болды.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годобериндер негізінен үш елді мекенді алып жатыр - Жоғарғы Годобери ауылы, төменгі Годобери, Зибирхали (зибирхалиндердің бір бөлігі Хасавюрт ауданының Теречное ауылында тұрады).
1944 жылы ақпанда Зибирхали ауылының тұрғындары Шешен-Ингушетияға Эширхот ауылына, содан кейін 1957 жылы Хасавюрт ауданы, Теречное ауылына қоныс аударды.
Годобериндердің аз бөлігі Беледи, Комар-хутор, Лудиха, Лапхуси, Баккуди, Белеха, Ишагъакьи, Циху ауылдарында, сондай-ақ Кизляр ауданының "Красный восход" колхозында, Кизляр, Махачкала, Хасвавюрт, Оңтүстік Сухокумск қалаларында тұрады.
2020 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша Ресей Федерациясында 2172 Годоберин тұрады. Олар Дағыстан Республикасында қазіргі Ботлих ауданының оңтүстік-батыс бөлігінде (Әнді Қойсуы өзенінің ортаңғы бөлігінің сол жағалауында) осы жерде Дағыстанды Шаро-Аргун өзен бассейні бөліп тұрған Әнді жотасына іргелес тұрады.[5]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годобериндер саны туралы ең алғашқы мәліметтер XIX ғасырдың екінші жартысына жатады. 1886 жылғы отбасылық тізімдер бойынша 1172 адам (555 ер және 617 әйел) болған. 1926 жылғы халық санағы бойынша 1425 адам болған. ДАССР Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының мәліметі бойынша 1938 жылы 1 қаңтарда 1,9 мың годобериндер болған. 1939 жылғы санақ материалдарында және одан кейінгі барлық материалдарда годобериндер аварлардың бір бөлігі ретінде көрсетілген. 1950 жылдардан бастап қоныстандыру саясатына байланысты таулы ауылдардағы годобериндер саны айтарлықтай азайды. Ауыл әкімшілігінің мәліметінше, Дағыстанның жазық бөлігінде қазір 378 годоберин шаруа қожалығы болса, Жоғарғы және Төменгі Годобери, Зибирхали ауылдары мен елді мекендерде 562 ғана шаруа қожалығы бар.
Көптеген ғасырлар бойы Дидо одағы Батыс Азия, Закавказье және Византия мемлекеттері Дағыстандағы ең ірі одақтардың бірі болып қала берді. Дереккөздер бойынша Грузия патшалары шетелдік жаулап алушыларға қарсы күресте олардың көмегіне бірнеше рет жүгінген. Сырттан қауіп төнген жағдайда годобериндер 200 салт атты шығара алады.
XIV-XV ғасырларда жергілікті феодалдық билеушілер таулардың барлық жерінде дерлік жойылды. Нәтижесінде Годобериндер құрылымдық жағынан демократиялық принциптерге негізделген азаматтық қоғам құрды. Нәтижесінде Дағыстанның Ресейге қосылу кезеңіне дейін өмір сүрген халықтық басқару мәртебесі бар ауылдық қоғам құрылды. XV-XVI ғасырларда қазіргі Ботлих өлкесінің аумағында үлкен бірлестік – Годобериндер кіретін Технуцал ауылдық қоғамдарының одағы құрылды.
Годобериндер басқа ауылдық қауымдастықтармен бірге Ресейге оларды азаматтық ретінде қабылдауды өтініп бірнеше рет жүгінді. 1809 жылы олар Ресей тағына адалдық антын қабылдады. Алайда, ант қабылдау Годобериндерге, сондай-ақ Технуцал ауылдық қоғамдар одағының басқа тұрғындарына қажетті нәтиже әкелмеді. Оларға бұрынғыдай Закавказьемен және Дағыстанның жазық бөлігімен сауда қатынасына тыйым салынды. Патшалықтың бұл саясаты Батыс Дағыстандағы орысшыл қоғамдардың одан бірте-бірте алыстап, отаршылдыққа қарсы күреске қатысушылар жағына өтуіне әкелді. Шәмілдің басшылығымен таулықтардың ұлт-азаттық күресіне қатысу үшін тек Годобериндер 190 жаяу әскер мен 30 атты әскерді қойды. Шамильді тұтқынға алғаннан кейін (1859 ж.) негізінен андо-цездер қоныстанған Батыс Дағыстанда патшалық саясатқа қарсы көтерілістер басталды. Бұл көтерілістерге Годобериндер де қатысты (1861, 1862, 1877), олардың біразы Сібірге жер аударылды.
Годобериндердің әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріндегі елеулі өзгерістер олардың Ресейге түпкілікті қосылуынан кейін болды. Олар жаңадан құрылған әкімшілік-аумақтық бірлік – Андий округінің құрамына кірді. 1921 жылы олар Дағыстан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының, ал 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамына енді.[6]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годобериндердің дәстүрлі кәсібі – егіншілік (бидай, арпа, тары, кейін жүгері) және мал шаруашылығы. Бау-бақша, жүзім шаруашылығы, аңшылық және омарта шаруашылығы маңызды орын алды. Годобериндіктер ауылшаруашылық жұмыстарынан бос уақыттарында көршілес елді мекендерге, әсіресе Шешенстанға жұмысқа барды.
Кеңес өкіметі жылдарында көптеген қолөнер мен кәсіп жойылды. Бұл әртүрлі себептермен болды. Олардың негізгілері – қоғамдық өндірістің дамуы, халықтың жаңа қажеттіліктерінің пайда болуы және ең бастысы, сауда қатынастарының кеңеюімен көптеген қолөнер бұйымдарының, әсіресе тоқыма өнерінің өндірісі айтарлықтай төмендеді, өйткені зауыттар мен фабрикалар арасындағы бәсекелестікке байланысты қолөнер бұйымдарына сұраныс айтарлықтай төмендеді.
Тұрмыстық қолөнер бұйымдары негізінен годобериндердің қажеттіліктерін қанағаттандырды және сонымен бірге белгілі бір коммерциялық сипатқа ие болды. Олардың біразы қосымша табыс көзіне айналды. Годобериндіктер Шешенстан мен Грузиядағы Ботлих базарында бау-бақша өнімдері мен қолөнер бұйымдарын сатып, керосин, өнеркәсіп тауарлары және басқа да өмірлік қажетті тауарларды сатып алды.
Көптеген годобериндер қалаларда тұрады және өнеркәсіпте жұмыс істейді.[7]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі қоғамдық ұйым ауыл қауымына негізделді, патриархалдық туыстық бірлестіктер – тухумдардың маңызы зор болды. Отбасы шағын, туыстық есеп ата-ана жағынан есептеледі. Отбасы мен көршінің өзара көмегі кеңінен таралған. Жерлеу және еске алу рәсімдері мұсылманға дейінгі және мұсылмандық рәсімдердің элементтерін біріктіреді.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Елді мекендері төбелерде орналасқан, көшелері кең және ретсіз орналасқан. Ауыл орталығында – мешіт пен қоғамдық орталық (годекан) бар, онда ер азаматтар бас қосып ортақ мәселелерді шешеді. Елді мекендер XVI—XVII ғасырлардан бастап аумақтық сипатқа ие болды.
Дәстүрлі тұрғын үй тастан, ағаштан (сонымен қатар саманнан), көбінесе бір қабатты, төртбұрышты, қаңқалы-бағаналы болып келеді. Кейіннен ағаш үйлер пайда болды. Құрылыс материалы ретінде бұталар, шымтезек, саз, сабан, қамыс та пайдаланылды. Дәстүрлі құрылыс техникасында тас құрылымдық түрде ағашпен біріктірілген (бұл тұтастай алғанда Авар-Андо-Цез аумағындағы дәстүрлі үйлеріне тән) үйлер тән. Байланыс үшін кірпішке көлденең арқалықтар қойылады. Бүйір қабырғалары (екінші қабат) қалың тік шыбық ағаштардан тоқылып, балшықпен қапталған үйлер де кездеседі.
Әр отбасында шаруашылық үй-жайлары да болды: бегъва (шөп қорасы), бекъи (қора), гжинкіуш (қойма), гъинуши (шолан).[8]
Дәстүрлі киімдері. Годобериндердің ұлттық киімдері, өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ жалпы құрамы мен формасы жағынан ол ботлихтердің киіміне ұқсас. Киім өндіруге арналған материал жергілікті өндірілген маталар (зығыр мата, қой терісі, киіз, үй жануарларының терісі) және әкелінген (шыт, жібек және т.б.) болды.
Ерлерде туника тәрізді көйлек, шалбар, бешмет, черкес пальто, папаха, әртүрлі пішіндегі қой терісінен тоқылған тон, бурка құрайды, белдігіне, қанжар таққан. Дәстүрлі аяқ киім бірнеше түрмен ұсынылған, пішімі жағынан да, материалы бойынша да ерекшеленеді. Теріден, киізден және т.б. тігілген аяқ киімдердің бірнеше түрі бар. Аяқ киімнің үстіңгі жағы жұмсақ былғарыдан немесе киізден жасалған. Күнделікті кию үшін чакуме етіктері тігілді. Негізінен ешкі не қой терісінен илеген жұмсақ аяқ киімдері болды. Олар ХХ ғасырдың 60-жылдарына дейін сақталды.[9]
Әйелдер киімінің жиынтығына жейде көйлек, белге дейін созылатын көйлек, шалбар, бас киім (күміс тиындармен және тігілген сақиналармен безендірілген), орамал және иілген тұмсығы бар киізден жасалған былғары етік болды. Егде жастағы әйелдер 1950 жылдардың соңына дейін кIаштIа киюді жалғастырды.
Той киімі ретінде жеңсіз жилет киген. Кеудешелердің алдында 50-ден 100-ге дейін күміс монеталар тігілген. Ауқатты әйелдер күміс белдік, жүзік, сырға, білезік, алқа тақты. Әшекейлері бар үйлену көйлегі анадан үлкен қызға мұра болды. Годоберин әйелдер киімінің ерекшелігі, бұл кемпірлер аза тұту белгісі ретінде тағатын - ракъичал белбеуі.[10]
Дәстүрлі тағамдары - сүт өнімдері (ірімшік, сүзбе, қышқыл сүт, сарысу) басым, ет өнімдерінен жасалған тағамдар (шұжық, іш май, май құйрық), ұн, өсімдік және көкөніс тағамдары (асқабақ) жиі кездеседі. Ең көп таралғаны еті бар және етсіз, дәмдеуіштері бар - хинкал.[11]
Фольклоры. Фольклордың жанрлары сан алуан – әңгімелер, аңыздар, ертегілер, әндер, мақал-мәтелдер, мәтелдер, т.б. Алғашқы қоныстанушылар, жергілікті батырлар, кейбір тухумдардың шығу тегі туралы аңыздар мен әңгімелер халық арасында кеңінен таралған. Дәстүрлі медицина дамыған.[12]
Танымал годобериндер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Годобериндердің ішінде Абдулла Дибиров, Шамаздибир Магомаев, Шамсудин Абдулла-Дибиров, Зайд-Гаджи Мұстапаев және оның әкесі Мұстапа-Гаджи (екеуі де ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қажылық жасаған) сияқты арабтанушылар белгілі болды.
Мұртаза-Гаджи, Әли-Гаджи, Хасан Гаджи, Магома-Гаджи, Нурмагомед Бадиен де Меккеге қажылыққа барды. Дуба-қажы қажылығын үш рет орындады.
Біздің заманымызда Магомедрасул Магомедгаджиев – белгілі арабтанушы. Дағыстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері И.Алидибировті бүкіл облыста таниды және құрметтейді.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер (тарихи-этнографиялық очерк). Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндердің ұлттық киімдері. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Дағыстан халықтары. Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.
- ↑ Годобериндер. Тексерілді, 4 маусым 2024.