Самұрық құсы

Феникс, Фридрих Джастин Бертух (1747–1822)

Самұрық — қазақ мифологиясындағы екі дүние арасындағы дәнекер болатын, қыран тәрізді алып құс ^[1]. Самұрық құсы әлемдік ағаштың (Бәйтерек) шыңында тұрады. Аңыз бойынша Самұрық өлгенімен, қайта тіріле алады.Өлгенде де, тірілгенде де от болып жанады ^[2]. Самұрық құсы адамша сөйлесіп, аңыздың негізгі кейіпкеріне өз рахметін айтады. Ұшқанда күннің бетін көлегейлей ынтымаққа бастайтын алып құс; қуаныштан шаттанып күлгенде аузынан будақ-будақ төгіліп аппақ гүлдер түсетін ғажайып құс; мұңая тұрып жылағанда жасаураған көзінен мөлдіреп моншақ-моншақ маржан төгiлетін ғаламатқа бергісіз құс.

Қазақ даласында 80 миллион жыл бұрын өмір сүрген Самұрық құстың қаңқасы табылды. Ғалымдар алыптығымен ерекшеленген құсқа «Samrukia nessovi» деген атау берді. Әзірге Ұлыбританияның Портсмут университетінің профессоры, доктор Даррен биіктігі 2-3 метрлік, салмағы 50 келіден асатын, қанатының ұзындығы 8 метрге жететін айрықша құс деп өзіндік жорамал ұсынды ^[3].

«Samrukia nessovi» қаңқасы Азияда бірінші рет табылып отыр, мұндай жағдай әлемде екінші екен, өйткені, 1995 жылы француз жерінен кездескен дәл осы Бор дәуіріне жататын құс омыртқасының сүйегі ғылыми-көпшілік басылымдарда талқыға түскен. Енді ұлы дала төсінен табылған Самұрық құстың жұмбақтау қаңқасы ғылым үшін берер өзгеше жаңалығымен ерекшеленеді дер едік.

Адмирал Этьен де Флакур 1658 жылы «Үлкен Мадагаскар аралының тарихы» кітабын шығарды, онда қияндағы бір түкпірде ұзақ уақыт болған кезеңде байқағаны мен аңғарғандарын қағазға түсірген. Оқып танысқан кісілер көптеген дәйектер адам сенбейтін қиял-ғажайып оқиға секілді таңырқай қарап, сенімсіздеу, саяхатшының ойдан қосқан мысалдары ретінде қабылдады. Негізінде бұл жазбалардың нақты шындығы бір ғасыр өткенде ғана анықталып жатты. Орман ішінде кездестіретін құс туралы Флакур былай деп жазды: «Вургатра – Ампатрада өмір сүретін үлкен құс, оның жұмыртқалары страустікіне ұқсас келеді, далалы өңірден де кездестіруге болады…».

Зерттеуші П.Т.Әуесбаева «Ертегі поэтикасындағы Самұрық образы» атты мақаласында: «Зымырық құстың түркі халықтарындағы атауы да алуан түрлі: Самұрық, Симыр, Семір, Синамарка, Замурак, Зюмород, Зумрад, Алып-Қарақұс. Парсы тілінде «Семиург- отыз құс» деген мағына береді. Көне түркі тіліндегі «Semirgyr otti qys» деген сөздің мағынасы Авестадағы көк тәңір иесі әлемдік таңғажайып жақсылық образындағы мазмұнмен сәйкес. Ол кейінгі «бақыт құсы» деген ұғымдарға ауысқан, - дей келіп, «Бұл образдың дүниежүзілік фольклорда кездесетіндігіне, көне үнді мифологиясындағы қасиетті құс Гарудамен, шығыс славяндарындағы Ноғай немесе Нағай атты құспен көп ұқсастықтарының бар екендігіне тоқталады.