Сапфир жобасы
Сапфир жобасы (ағылш. Project Sapphire) — АҚШ үкіметінің 1994 жылы Қазақстан үкіметімен бірлесіп жүзеге асырған сәтті жасырын операциясы. Мақсаты 1991 жылғы Кеңес Одағының ядролық қатерін азайту туралы заңымен рұқсат етілген Нанн-Лугар бағдарламасы бойынша Қазақстаннан ядролық отынды шығару арқылы ядролық қарудың таралу қаупін азайту болды.
Өскемен маңындағы Үлбі металлургиялық зауытының қоймасында Альфа класындағы суасты қайықтарына (90% U-235) жанармай құюға арналған 1322 фунт (600 кг) қару-жарақ деңгейінде байытылған уран болған. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жанар-жағармай нашар құжатталған және қорғалған, сонымен қатар оның тіркелмеген ядролық қаруды жасауда пайдалану үшін сатылу қаупі болды.[1]
Алғышарттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырғи қабақ соғыс пен Кеңес Одағы мен АҚШ арасындағы қару-жарақ жарысы нәтижесінде Қазақстанның солтүстік-шығысындағы ядролық сынақтар Қазақстан азаматтары арасында ядролық қаруға қатысты жағымсыз сезімдердің таралуына әкелді. Денсаулық сақтау проблемаларының дамуы, сондай-ақ Горбачевтің жариялылық науқанының қабылдануы қоғамдық антиядролық қозғалысты тудырды.
Қазақстанның тәуелсіздігі бұрынғы коммунистік биліктен ерекшеленуге ұмтылған көшбасшылардың пайда болуымен ерекшеленді. КСРО-ның бір бөлігі бола отырып, Қазақстан 90-шы жылдары Ресеймен қарым-қатынасқа қатты тәуелді болды. Елде миллиондаған этникалық орыстар өмір сүргендіктен, Қазақстан басшылары Ресейдің экономикасына, зауыттары мен технологияларына әсер етуімен байланысты мәселелерді жариялағысы келмеді.
Жоғары лауазымды адамдар кеңестік ядролық отынды алып тастағысы келді, өйткені Қазақстанда ядролық қаруды қалыпты жағдайда ұстау үшін жабдықтар мен техникалық мүмкіндіктер болмады. КСРО ыдырағанға дейін де Қазақстанның Тұңғыш Президенті Назарбаев ел БҰҰ-ға қабылданғаннан кейін ядролық қарусыз мемлекетке айналатынын мәлімдеді. 1992 жылы мамырда Назарбаев ядролық қаруды таратпау туралы шарт жасауды қолдады. АҚШ президенті Джордж Бушпен және сенаторлар Ричард Лугар мен Сэм Наннмен одан әрі әңгімелесу Қазақстан мен Америка арасындағы байланысты нығайтты. Ақырында, экономика Қазақстанды ядролық қарусыздануға итермеледі, өйткені елдің мұнайының үлкен қорларын тек ЯҚТШ-ға қосылу шартымен алуға болатын шетелдік технологияларды пайдалану арқылы ғана өндіруге болады.[2]
Нанна-Лугардың қауіпті бірлесіп азайту бағдарламасы 1991 жылы, әсіресе Азия мен Кеңес Одағында ядролық қарудың таралу қаупін азайту үшін құрылды. Нанн-Лугар заңы Сэм Нанн мен Ричард Лугардың шабытымен және демеушілігімен жасалған.
Операция барысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін ядролық қару өндіруге арналған материалдар дамушы елдерге тарады. Америка Құрама Штаттарының екі сенаторы Сэм Нанн мен Ричард Лугар осы материалдардың орналасқан жерін бақылаудың маңыздылығын көрді. 1990 жылдардың басында екі сенатор Қазақстанда бар бірқатар ресурстар туралы қорытынды жасай алды.[1] Қазақстандық жоғары байытылған уран сүңгуір қайық жобаларының бірінен кейін қалдырылды және бұл материал 24 атом бомбасына арналған отынға жеткілікті болар еді.
Бірнеше айлық дайындықтан кейін 1994 жылдың қазан айында уранды әкету жөніндегі құпия миссияны орындау үшін ядролық нысандарды апатты қалпына келтірудің мамандандырылған тобының құрамына кіретін 31 агент жұмысқа қабылданды. 7 қазанда президент Билл Клинтон Довер (Делавэр штаты) әуе базасынан Қазақстанға ұшу үшін үш C-5 ұшағынан тұратын әуе тасымалын бекіту туралы құпия директиваға қол қойды. Команда 14 қазаннан 11 қарашаға дейін күніне 12 сағат уранды (оның кейбір сорттарында улы бериллий бар) жинады. Жоба өте құпия жағдайда сақталуы керек еді, әйтпесе бүкіл миссия бұзылатын еді. Команда қоймадан 1032 контейнер тауып, материалды 448 тасымалдау контейнеріне қайта орады. Ауа-райы қолайсыз болды және әуежайға барар жолда көктайғақ пен қардың салдарынан WOW жүк көліктері дерлік зақымдалды. Ақырында ұшақ тиеліп, 20 сағат ұшты (АҚШ тарихындағы C-5 үшін ең ұзақ ұшу) Делавэрге оралды. Базаға келгеннен кейін уран ядролық материалдарды қорғау үшін арнайы жабдықталған, идентификаторы жоқ үлкен жүк көліктеріне тиелді.
1994 жылы 23 қарашада Клинтон әкімшілігі уран шығарылғанын жариялады.[3]
Мағынасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сапфир жобасынан кейін байытылған уран бұрынғы кеңестік блоктың әртүрлі елдеріндегі 20 зерттеу реакторынан шығарылды.[3] Бұл жоба Америка Құрама Штаттарының экономикалық, дипломатиялық және техникалық ресурстарының арқасында Қазақстан ядролық қаруға қызмет көрсету және жасау әлеуеті жоқ мемлекет болу мақсатын қалай жүзеге асыра алғанын көрсетеді.
Қазіргі уақытта ядролық клубта АҚШ, Ресей, Ұлыбритания, Франция, Қытай, Үндістан, Пәкістан, Израиль және Солтүстік Корея сияқты 9 ел бар.[4][5]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b United States Government (1996). "Project Sapphire After Action Report". After Action Report DTRA. http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB491/docs/01%20-%20After%20Action%20report%20DTRA.pdf. Retrieved 2023-04-15.
- ↑ Courtney, William Celebrating the Success of Project Sapphire (21 қараша 2014).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ a b How U.S. Removed Half a Ton of Uranium From Kazakhstan (en-US), The Washington Post (21 қыркүйек 2009).
- ↑ The Nuclear Club: Who are the 9 members? (ағыл.), USA Today. Тексерілді 15 сәуірдің 2023.
- ↑ Diplomat, Dena Sholk, The. Project Sapphire: 20 Years Later, and Still Relevant (en-US), The Diplomat. Тексерілді 15 сәуірдің 2023.