Құтайба ибн Муслим

Хорасан, Трансоксиана және Тохаристан картасы

Құтайба ибн Муслим (660-715) — Хорасан өлкесінің билеушісі, әскери қолбасшы. Ол 8 ғасырда қазіргі Шығыс Түркістанды мекендеген халықтар арасына ислам дінін таратушылардың бірі. Оның жорықтары туралы шығыс ғұламасы Мүхаммед Наршаһидің «Бұхара тарихында» толық жазылған. Абай Наршаһидің осы еңбегімен жақсы таныс болған сияқты. Өйткені ақын өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегіңде қазақтардың Алатау бөктеріне қалай келіп қоныстанғанын және олармен туыстас халықтар жайлы айта келіп, «Сол уақыттарда арабтан бұл Орта Азияға дін исламды үйретушілер көп әскермен келіп, халықты жаңа дінге қаратып жүргендерінде Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде, бұларда мұсылман болдық депті. Сөйтсе де бұрыннан бақсы-балгерге иланып, отқа-шыраққа табынатын әдеттерімен исламға тез түсініп кете алмапты...» деген аса құңды деректер келтіреді. Ақын ислам дінінің зорлықпен енгізіліп, жергілікті халықтардың бұрыннан қалыптасқан сенім-нанымдарын, тұрмыс-салтын өрескел бұзып жібергендігіне мегзейді. Сонымен қатар жаңа діннің артықшылықтарын да қолдайтынын танытады. Ол шаман дінінің халық арасында әлі де сақталып қалған белгілерін атай отырып: «Бұған ұқсаған көп еді, құдайға шүкір, бұл күңде жоғалып бара жатқанға ұқсайды» деп жазады.

Тарихы

712 жылы Хорезмді араб қолбасшысы Құтайба ибн Муслим жаулап алып, Хорезм ақсүйектерін аяусыз қырғынға ұшыратты. Құтайба Хорезм ғалымдарын ерекше аяусыз қуғын-сүргінге ұшыратты. Әл-Бируни «Өткен ұрпақтар шежіресінде» жазғанындай, «және қалай болғанда да, Кутейба хорезмдіктердің жазуын білетін, олардың дәстүрін сақтаған, олардың арасында болған барлық ғалымдарды шашыратып, жойып жіберді, осылайша осының бәрі қараңғылықпен көмкерілген және ислам келген кезде олардың тарихынан белгілі болған нәрсе туралы нақты білім жоқ».

712-713 жылдардағы қыс тұрғындары өз билеушісінің сатқындығын кешірмеген Хорезмдегі оқиғалардың көлеңкесінде қалды. Бұл кезеңдегі оқиғалардың хронологиясы әлсіз — тіпті ат-Табари тек «Олар Ийасты әлсіз деп санап, оған қарсы әскер жинады» деп хабарлайды, ал хорезмшахқа адал күштермен шайқас туралы, тіпті бұл әскердің не екені туралы ештеңе айтылмайды. Жалғыз анық әл-Бируниден келеді, ол Кутайбаның жазалаушы әскері тірі қалған діни қызметкерлерді өлтіріп, кейбір кітаптарды өртеп жіберді, содан кейін «Хорезмде ғылым басылды» деп хабарлайды.

Дереккөздер

• Абай. Энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9