Ысар-Алай

Ысар-Алай
қыр. Ысар-Алай, өзб. Hisor-Olay, тәж. Ҳисору-Олой
Сипаттамасы
Ұзындығы	900 км
Ені	80—150 км
Биіктігі	5489 м
Орналасуы
39°30′00″ с. е. 70°00′00″ ш. б.39.50000° с. е. 70.00000° ш. б. / 39.50000; 70.00000
Елдер	Қырғызстан  Өзбекстан  Тәжікстан
Ысар-Алай

Ысар-Алай — Орта Азиядағы тау жүйесі, Памир-Алайдың құрамдас бөлігі саналады.

Орналасуы

Ысар-Алай Памирдің батысында, солтүстігінде Ферғана аңғары, оңтүстігінде Қаршы даласы, Тәжік тоқырауы және Алай аңғары арасында орналасқан. Жүйенің шығыс бөлігі Қырғызстан аумағында, ортасы — Тәжікстанда және батысы — Өзбекстанда орналасқан. Ысар-Алайдың батыстан шығысқа қарай ұзындығы шамамен 900 км, ені батыс бөлігінде 150 км-ге дейін, шығыс бөлігінде 80 км-ге дейін жетеді.

Жер бедері

Шымтарға шыңы

Ысар-Алайдың негізгі тау жоталары ендік және субендік созылымға ие. Жүйенің батыс және ортаңғы бөліктерін Түркістан, Зарапшан және Ысар жоталары мен олардың сілемдері құрайды; Шығыс бөлігі Ферғана жотасымен түйіскен жерінен Матжа тау торабына дейін созылып жатқан Алай жотасынан тұрады. Батыс бөлігінде Түркістан жотасы мен оның Малғұзар жотасы сілемінің жалғасында Нұратау, Ақтау орта биіктікті жоталар және Зеравшан жотасының жалғасында бірқатар Зырабұлақ-Зиаетдин таулары деп аталатын аласа таулы сілемдер бар. Көптеген жоталардың биіктігі 5000 м-ден асады. Матжа тау торабы аймағында биіктік 5621 м (Скалистый шыңы), Зеравшан мен Алай жоталарының түйіскен жерінде — 5301 м (Игла шыңы), сәл шығысқа қарай — 5539 м (Алай жотасының ең биік нүктесі); Зеравшан жотасының ортаңғы бөлігінде — 5489 м (Шымтарға шыңы) жетеді.

Ысар-Алайдың ірі жоталарының негізгі қырқалары әдеттегі альпілік бедерге ие. Алай және Түркістан жоталарының солтүстік ілгері сілемдерінде, Түркістанның батыс бөлігінде және оның сілемдерінде неоген-плейстоцен уақытында бойлық күмбез іспеттес кебіну тәрізді тектоникалық деформацияларды басынан өткерген жалпақ, тегіс беттер жақсы сақталған. Жоталар мен беткейлердің үстірт тәрізді беттері эрозия шатқалдарымен бөлінген. Алай және Түркістан жоталарының, Кіші-Алайдың солтүстік етегінде қатты бөлінген сарғыш топырақты адырлар дамыған. Зеравшан жотасының әктастарында, Түркістан және Алай жоталарының солтүстік ілгері жоталарында карст көріністері жиі кездеседі.

Геологиясы

Түркістан жотасы

Тектоникалық жағынан Ысар-Алай геосинклиналды палеозой түзілімдерінен құралған герцин дәуірінің симметриялы қатпарлы құрылымы болып табылады. Жүйенің орталық бөлігі негізінен силурлық тақтатастардың қалың тізбегінен тұрады. Түркістан және Алай жоталарының солтүстік беткейлері, Зарапшан жотасы мен Ысар жотасының солтүстік беткейі мезозойдың әктастары мен тақтатастарынан түзілген. Конгломераттар, құмтастар және эффузивтар Зарапшан алқабы мен Түркістан жотасының солтүстік беткейінде терең жарылымдар бойында дамыған. Ысар-Алайдың магмалық жыныстары — граниттер, гранодиориттер және сілтілі — Түркістан және Алай жоталарының өстік бөлігінде ірі денелерді құрайды, Зарапшан жоталарында да кездеседі, ал Ысар жотасында олар үлкен батолитті құрайды.

Палеогеннің соңында жаңа белсендіру дәуірі басталды, ол қазіргі жер бедерінің қалыптасуына әкелді. Мезозой және палеогендік шөгінділер платформалық келбетке ие және тауларда жарылымдармен тығыздалған тар жолақтар түрінде сақталған, ал Оңтүстік Ферғана мен Ысар жотасының оңтүстік-батыс сілемдерінде кең өрістерді құрайды. Олар жай қатпарларда жиналған континенттік көмірі бар юра, қызыл түсті алдыңғы бор және теңіз ала-түсті кейінгі бор және палеоген түзілімдерімен ұсынылған. Олигоцен-миоцен, плиоцен және ежелгі антропогендік шөгінділер тау етегі мен тау аралық ойыстарды толтырып, континенттік молассаның орогендік кешенін құрайды.

Соңғы палеозой гранитоидтары вольфрам, молибден, күшән және алтын кен орындарымен байланысты. Ең маңыздыларына Түркістан мен Алай жоталарының солтүстік беткейлерінің сынап-сүрме кен орындары мен Тәжікстанның сүрме кен орындары жатады. Көмір юра шөгінділерімен байланысты. Шорсу күкірт кен орны Түркістан жотасының солтүстік етегіндегі палеогендік шөгінділерде, Оңтүстік Ферғананың мұнай кен орындары бор және палеоген шөгінділерімен байланысты.

Климаты мен гидрографиясы

Ысар-Алай климаты биіктікте жылу жағдайларының өзгеруімен, жауын-шашынның және ылғалдың біркелкі таралмауымен сипатталады. Тау жүйесінің шетіндегі қазаншұңқырлар мен аңғарларда шілдеде орташа температура 24-28 °С, қаңтарда — 1,5-3 °С; 3600 м биіктікте шілденің орташа температурасы — шамамен 13 °C. Таулардың оңтүстік пен батысқа қарайтын желді беткейлерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 1000-2000 мм-ге жетеді; беткейлердің ық жақтарында, тіпті орта таулы аймақтарда, кейбір жерлерде 200 мм-ден аз түседі. Тау етегіндегі жауын-шашынның ең көп мөлшері көктемде, жоғарылай келе — көктемде және жазда болады.

Өзендер мұздық пен қардың басымдығымен аралас қоректенеді. Мұздықпен қоректену үлесі әсіресе Зарапшанның бастауы маңында жоғары болып келеді. Ескендіркөл, Марғұзар және т.б. көркем тау көлдері. Биік тау жоталары мәңгілік қар мен мұздықтармен жабылған. Ысар-Алайда жалпы ауданы шамамен 2320 км² болатын 3800-ден астам мұздықтар бар, оның 380 км² үздіксіз морена жамылғысымен жабылған. Ең ірі мұздық – Зарапшанның бастауында орналасқан Зарапшан мұздығы (ұзындығы шам. 25 км-дей).

Жоталары

Дереккөз.

Атауы	Макс.биіктігі (теңіз деңгейінен жоғары метрі)	Созылыңқылығы (км)	Мұздықтар ауданы (км²)
Түркістан жот.	5621	340	600
Ысар жот.	4643	200	390
Зарапшан жот.	5489	397	307
Раштон жот.	3950	90	60
Малғұзар жот.	2621	25	0
Қобдитау таулары	1672	25	0
Ақтау таулары	500	15	0
Қаратау таулары	1108	50	0
Нұратау жот.	2165	170	0
Етақтау жот.	1993	87	0
Қарақшытау таулары	1103	22	0
Қойтас таулары	1905	52	0
Натрантау жот.	3375	35	0
Теректау жот.	4454	80	0
Байсынтау жот.	4424	150	0
Көйтендақ жот.	3137	41	0
Алай жот.	5539	400	811